گستره تأثیرات فرهنگی اجتماعی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در شش محور قابل بررسی است:
یکم: محیط فرهنگی فضای الکترونیکی
فناوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال، ابزاری برای انتقال محتوا و پیام فرهنگی است. محتواسازی الکترونیکی در جهان امروز به شدت رو به گسترش است و بخشی از آن نیز مربوط به محتوای فرهنگی است.
متولیان فرهنگی برای بهسازی فرهنگی فضای دیجیتال باید همت مضاعف به کار برده و با شناسایی اقبال مردم به محتویات فرهنگی و بررسی رفتار فرهنگی مردم در فضای مجازی، بر تولید محتواهای مؤثر برای فضای الکترونیکی همت نمایند تا محتوای الکترونیکی فرهنگی، با دسته‌بندی و ارتباط‌دهی قوی، در معرض استفاده مخاطـب قرار گیرد. فضای مجازی تنها شامل محتوا نیست بلکه دربردارنده یک محیط بسیار گستـردهای از مفـاهیم گوناگون است که برای آن هنجارسازی و الگوسازی ضرورت دارد. محدودسازی و نظارت بر محتوا در مسیر بهسازی فرهنگی فضـای الکترونیکی نیز در کنار دیگر تدابیر، یک تدبیر عقلانی به شمار میرود.
دوم: تأثیرات فاوا بر حوزه تعلیم و تربیت
گسترش ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال، در حوزه تعلیم و تربیت، تحولات ساختاری و مفهومی زیادی ایجاد کرده است. منابع یادگیری علاوه بر کتاب و نشریات، انواع نرم‌افزارها و سایت‌ها و در کل رسانه‌های دیجیتال را شامل می‌شود؛ محیط یادگیری به وسعت هر آن جایی شده است که ابزارهای فنـاوری اطلاعـات و ارتبـاطات، با قابلیت‌های جـذاب خود، مخـاطب را به فراگیری و یادگیری فرامیخوانند. در جامعه آمیخته با فناوری اطلاعات و ارتباطات، تنها یادگیری مفاهیم، هدف نیست، بلکه یادگیری «روش یادگیری» مدنظر اولیای تعلیم و تربیتی جامعه است، زیرا افراد در جامعه دانش‌محور برخوردار از توسعه فاوا، باید دانش‌های جدیدی را به صورت همیشگی فرا بگیرند و این یادگیری از الزامات توسعه فاوا است که متناسب با فضای گسترش فاوا، مصداق عمومی پیدا می‌کند.
سوم: مسائل اخلاقی و حقوقی توسعه فاوا
یکی از مسائل اخلاقی و حقوقی توسعه فاوا این است که حریم خصوصی و حریم خلوت افراد تحت تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال قرار می‌گیرد که با آموزه‌های دین اسلام و با اخلاق و حقوق انسانی و الهی ارتباط پیدا می‌کند.
مسئله دیگر گسترش هرزه‌نگاری در مفهوم وسیع و در مصادیق مختلف آن است. انتشار محتوای غیراخلاقی، اعم از شایعات و اتهامات و هتک حرمت‌ها، پورنوگرافی، در فضای فاوا، سلامت اخلاقی و روانی جامعه را تهدید می‌کند.
مسئله کلی دیگر، حق مالکیت معنوی در حوزه فاوا است. شاید بتوان گفت این مسئله بزرگ‌ترین چالش حقوقی توسعه فناوری اطلاعات است. تأمین مالکیت نرم‌افزارها، دانش و اطلاعات و محتوای الکترونیکی که توسط یک فرد یا تیم تولید می‌شوند، به سادگی تأمین حقوق مالکیت معنوی مصنوعات فیزیکی نیست.
چهارم: فراغت و سرگرمی الکترونیکی
فناوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال قابلیت‌های جذاب و سرگرم‌کننده‌ای دارد که مصداق بارز آن بازی‌های رایانه‌ای است. سرگرمی الکترونیکی روی مخاطب تأثیر می‌گذارد. از جمله تأثیرات مثبت آن، این نکته است که بستری برای آموزش جذاب و انتقال مفاهیم در حین سرگرمی است. از جمله تأثیرات منفی آن، ترویج محتوای نامناسب، اعتیاد به سرگرمی رایانه‌ای و تأثیر در انزواطلبی افراد است.
پنجم: نابرابری اطلاعاتی و ارتباطی
توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال اگر چه افراد را توانمند می‌سازد، اما این توانائی در همه جای دنیا، به طور یکسان و برابر به مردم اعطا نمی‌شود و شکاف شدیدی میان مردم دنیا در استفاده از فاوا به وضوح دیده می‌شود، به گونه‌ای که در حال حاضر دغدغه‌های جهانی و ملی زیادی در مقابل نابرابری اطلاعاتی وجود دارد.
مهم‌ترین تدبیر برای دستیابی به برابری اطلاعاتی و ارتباطی، این است که فرهنگ‌سازی و کاربری فاوا در سراسر کشور آموزش داده شود و جهت ساماندهی مراکز فرهنگی دیجیتال در کشور اهتمام جدی صورت گیرد و مسیرهای کوتاه‌تری برای افزایش دسترسی عمومی به فضای مجازی و رسانه‌های دیجیتال (همانند شبکه ملی فرهنگ) مورد توجه قرار گیرد.
ششم: مسائل روان‌شناختی و اجتماعی
مسائل روان شناختی بسیاری در حوزه توسعه فاوا وجود دارد. یک مسئله مهم روان شناختی، پدیده اعتیاد به تلفن، رایانه، اینترنت و سایر ابزارهای فاوا ست. یکی دیگر از مسائل روان‌شناختی توسعه فاوا، گسترش نوعی انزواطلبی فردی و نوعی افسردگی است که برای برخی کاربران فضای فاوا ایجاد می‌شود.
توسعه فاوا بر روابط اجتماعی و برخی ساختارهای اجتماعی تأثیر‌گذار است. سازمان مجازی یک ساختار اجتماعی در حال توسعه است و این ساختار اجتماعی به شدت بر ارتباطات مردم تأثیر می‌گذارد. سازماندهی اجتماعی و تقویت حرکت‌ها و جنبش‌های اجتماعی از جمله مسائلی شمرده می‌شوند که در این فضا نیازمند توجه و بررسی هستند.
در شرایط تقویت جنبش‌های اجتماعی، تدبیر کلی این است که قابلیت‌های تبادل اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی، در جهت اهداف صحیح استفاده شود. در بینش اسلامی، امت اسلامی مفهوم عمیقی است. مفهومی در گستره‌ی همه جهان اسلام. امت اسلامی به کمک این فناوری می‌تواند به برخی از رسالت‌های خود عمل کند. بدیهی است که گروه‌های مخالف اهداف اسلامی و نیز نظام سلطه جهانی هم از این قابلیت سازماندهی اجتماعی و تقویت جنبش‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. [i]
[i]- کتاب سلسله نشست‌های فرهنگ، فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال، مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال، بخش چهارم، احسان حیدری، 1389، تهران، نشر بیطرفان.
